TRUYỆN KIỀU QUA ÂM NHẠC.
Đỗ Bình
Hành
trrình vào cõi thơ là làm một cuộc phiêu lưu vô tận. Thơ vốn sãn trong thiên
nhiên, hàm chứa nhiều tính chất trong trời đất. Ngôn ngữ của thơ đôi khi ẩn
trong văn, nhạc và hội họa bắt nguồn từ cảm xúc tâm hồn. Trong nền văn học Việt
Nam thi phẩm Ðoạn Trường Tân Thanh của đại thi hào Nguyễn Du không những là một
tác phẩm trác tuyệt hàng đầu của đất nước mà còn là đóa hoa muôn sắc trên thi
đàn quốc tế. Thi phẩm được dịch sang nhiều thứ tiếng ở những quốc gia có nền
văn học cao như Pháp, Anh , Đức, Ý, Hoa Kỳ, Nhật Bản, Trung Hoa, Nga, Tiệp,
Hung, Ba Lan, v.v, năm 1965, tác giả Nguyễn Du đã được tổ chức Văn
hóa Liên Hiệp Quốc UNESCO đã vinh danh là một đại văn hào của thế giới. Rất
nhiều văn nhân, họa sĩ, trí thức, học giả, nhà phê bình..vv.. đã viết, phân
tích, diễn thuyết, minh họa, biên kịch, cải lương… về giá trị tác phẩm của
thiên tài Nguyễn Du qua những nét đẹp về phương diện văn chương, tư tưởng và
hội họa..vv… Những ai từng đọc truyện Kiều chắc sẽ bùi ngùi thương cảm cho nàng
Kiều bạc phận long đong chịu nhiều bất hạnh. Ngưòi đọc không khỏi thắc mắc:Tại
sao thi hào Nguyễn Du đã đặt tên cho tác phẩm là Đoạn Trường Tân Thanh ,
tiếng kêu mới về sự đau khổ. Tiếng kêu mới ở đây phải chăng là quan niệm mới về
sự đau khổ ? Khác với quan niệm cũ, nhìn sự đau khổ là những chuyện tất
nhiên ? Hành trình từ đau khổ dẫn đến giải thoát, từ phiền não dẫn đến Bồ
Đề, đó là nội dung tư tưởng mà Nguyễn Du đã thể hiện nơi Đoạn Trường Tân
Thanh ? Nếu thế, nỗi đau đó không còn của riêng Thúy Kiều, mà nỗi đau của
nhân sinh.
Những
năm gần đây truyện Kiều đã được nhìn qua nét đẹp nghệ thuật âm nhạc, giới nhạc
sĩ đã thực hiện phổ nhạc Đoạn Trường Tân Thanh, đã gieo vào vườn hoa nghệ thuật
thêm sắc màu.
Thơ và nhạc là hai nghệ thuật riêng biệt nhưng rất khắn khít nhau làm say
đắm lòng người». Thơ là nghệ thuật của «lờì», nhạc là nghệ thuật
của «âm thanh. . « Thơ phổ nhạc là nghệ thuật đem
thêm âm hòa với âm thanh sãn có trong thơ, hoặc thay đổi âm thanh của thơ
chuyển thể thành những nốt nhạc để hát.
Trong
3254 câu thơ Kiều, những thanh bằng trắc tạo những nốt trầm bổng cao độ chỉ là “nhạc thơ” có sẵn chứa trong câu thơ.
Trong khi “thơ trong nhạc” hay còn
gọi là “tính nhạc” gồm những hình
tượng, ngôn ngữ được ngắt nhịp theo tiết tấu riêng để diễn tả giai điệu toàn
bài chuyên chở tứ thơ. Trong thi tập Đoạn Trường Tân Thanh gồm khá nhiều câu,
chữ, chứa sẵn nhạc thơ tạo nên những tiết tấu, ngắt nhịp, xuống câu. Ví dụ :
Nhịp 2 gồm 3 từ:
“ Mai cốt cách/ tuyết tinh thần.
Nhịp 4 gồm 2 từ:
Mỗi người/ một vẻ/ mười phân/ vẹn
mười….”
Hoặc có thể phân làm 2 nhịp gồm 4
từ :
«Mỗi người một vẻ / mười phân vẹn
mười…»
Hay những câu nhịp 2 gồm 3 từ
“ Làn thu thủy/ nét xuân sơn
Và nhịp 2 gồm 4 từ:
Hoa ghen thua thắm/ liễu hờn kém xanh”..vv…
Để
đọc, hay hát trọn vẹn toàn thi phẩm Kiều, người nghệ sĩ đã sáng tạo ra cách
ngâm lảy Kiều, sa mạc..vv.. giúp giới mộ điệu thưởng lãm những cái hay, nét đẹp
của lời thơ ý truyện bằng âm thanh. ». Ngôn ngữ thơ trong truyện Kiều là
những hình tượng đặt vào những thanh âm bằng trắc tạo thành những thang nhạc,
cung bậc trong thơ diễn tả tình tiết, tâm lý những khía cạnh độc đáo từng nhân
vật trong truyện. người nhạc sĩ sẽ đồng cảm với tác giả hòa vào từng con chữ để
thấy cái sâu lắng chất chứa những âm thanh như tiếng kêu ai oán: « Đoạn
Trường Tân Thanh »
Nhạc
sĩ Phạm Duy là người tiên khởi đem âm nhạc vào Kiều, ông lựa những đoạn, câu
thơ chứa nhiều tính nhạc trong Kiều phổ thành ca khúc. Nhạc sĩ đã dung hợp nhạc
giao hưởng tây phương với nhạc ngũ cung, trong đó chất ngũ cung để câu nhạc dễ
luyến láy diễn tả được ý thơ, chất giao hưởng tạo cho câu nhạc được êm, vút
cao, trầm bổng theo ý nhạc mà không theo thanh bằng trắc của vần thơ lục bát.
Nhạc sĩ Phạm Duy gọi là: Minh Họa Kiều. Mấy năm gần đây dòng thơ phổ nhạc ở
trong nước cũng như hải ngoại nở rộ, thơ nương nhạc chấp cánh, nhạc dựa thơ bay
cao, cho dù muốn phổ được một bài thơ «đạt» thành ca khúc hay, đúng nghĩa là một nhạc phẩm nghệ thuật rất khó!
Phổ
thi tập Kim Vân Kiều thành nhạc là một việc làm rất khó, cái khó nhất là vì đó
là một tác phẩm lớn của dân tộc đòi hỏi nhạc sĩ phải có thực tài, phải hiểu về
thi ca, nắm bắt được cái tinh hoa của thơ qua tính nhạc toàn thi tập, những sắc
màu hội họa của ngôn ngữ thơ, nhất là tư tưởng của hồn thơ. Nếu không thì chỉ phổ
« cho lấy có »vì thiếu vắng những tính chất trên sẽ làm ảnh hưởng đến
tuyệt tác. Do đó ít có nhạc sĩ nào dám đụng đến truyện Kiều.
Một
bài thơ đã được phổ nhạc, nếu lấy một đoạn thơ lục bát của một tác giả khác mà
đem ráp vào đoạn lục bát, mà vẫn hát được thì bài thơ sẽ chẳng còn riêng của
một tác giả nào, và đoạn nhạc được phổ cũng không do cảm xúc từ ý thơ mà
dệt thành giai điệu ? Muốn phổ một bài thơ, hoặc toàn tập thi phẩm, nhạc
sĩ phải dàn trải giai điệu, nhịp điệu, sắp đặt thể loại soạn thành những cấu
trúc đoạn nhạc khác nhau; nhưng vẫn hài hòa, tạo ra từng phân đoạn hợp với tình
tiết câu thơ theo nhân vật trong truyện. Cái khó của thơ lục bát là nhịp mạnh
thường rơi vào cuối câu vần bằng, do đó nhạc sĩ phải khéo dùng những biến cung
để dòng nhạc chuyển tiếp linh động không nhàm chán, lê thê. Từ trước đến nay
những bài thơ lục bát nổi tiếng, nếu được phổ thành nhạc, hầu hết những bài thơ
đó không dài quá 30 câu để nhạc sĩ dễ cảm nhận phổ thành ca khúc. Muốn thực
hiện bản trường ca, nhạc sĩ phải bỏ thời gian để phân tích dàn trải cấu trúc
toàn thi tập, tạo những thể điệu, những chuỗi hình nốt, giai điệu, tiếp nối
nhau diễn tả dựa trên lời thơ không gián đoạn ý mà soạn cấu trúc nhạc theo lối
tây phương, nhưng vẫn giữ được chất nhạc Việt. Điểm khó nữa đối với một thi
phẩm lớn là không được sửa lời thơ, hay đổi thứ tự chữ để giai điệu, câu nhạc
có kết hay.Do đó nhạc sĩ phải dừng nhiều biến cung thăng, giảm để dòng nhạc ít
quay về chủ âm (tonique), hoặc khéo léo dùng những thể điệu, tiết tấu, uyển
chuyển của dòng nhạc đương đại.. tạo sự bìến đổi cấu trúc giai điệu thành
từng đoạn khác nhau làm phong phú ý nhạc. Trong số những nhạc sĩ phổ truyện
Kiều ngoài nhạc sĩ Phạm Duy, ở hải ngoại còn có: Nhạc sĩ Quách Vĩnh Thiện đã
phổ toàn tập Kim Vân Kiều, thực hiện bản trường ca Đoạn Trường Tân Thanh nhạc
sĩ Quách Vĩnh Thiện đã gieo vào vườn hoa nghệ thuật một hạt mầm để ươm thêm sắc
màu cho muôn hoa bằng những dòng nhạc khai phá sáng tạo của riêng ông. Đây cũng
là tấm lòng bày tỏ sự ca ngợi thi phẩm và cảm ơn tác giả thi hào Nguyễn Du đã
cho đời một tác phẩm hay, và cho nhạc sĩ một nguồn cảm hứng phổ nhạc.
Ngoài ra, truyện Kiều còn được chuyển thể
thành một vở ca kịch đương đại dàn dựng theo phong cách Broadway, được nghiên
cứu từ bản dịch Anh ngữ tác phẩm Kiều“Tale of Kieu”do nhà soạn kịch Kiêm đạo
diễn Burton Wolfe kết hợp cùng nhà soạn nhạc Scott
Gehman, và Giáo sư, nhạc sĩ Linh Phương chuyển dịch lời ca tiếng Anh ngược lại
tiếng Việt. Ở trong nước có nhạc sĩ Vũ Đình Ân phổ những đoạn mang nhiều tính
nhạc trong toàn tập, soan thành một đại hợp xướng Truyện Kiều, với sự cố vấn
nghệ thuật Giáo sư nhạc sĩ Ca Lê Thuần.
Ttrong
cõi bất tận của âm thanh, những dòng nhạc hôm nay đi vào lòng người. Thơ và
nhạc quyện nhau, nhạc nhập vào thơ giúp những con chữ thơ nằm bất động trên
trang sách được những người yêu thơ thưởng lãm bằng mắt, cảm nhận bằng tâm, nay
hồn thơ cất lên giai điệu, tiếng hát truyền cảm, diễn tả tâm trạng, cảm xúc
từng nhân vật trong tác phẩm bằng một thực thể sống động, thoát khỏi thế giới
ảo, mơ hồ. Người nhạc sĩ hôm nay phổ thơ
có nhiều sáng tạo, không chỉ dựa vào cái thanh bằng trắc có sãn cao độ
trầm bổng trong thơ, mà phổ cái hồn thơ, cái tư tưởng, hay những hình ảnh ngôn ngữ
trong thơ mang màu sắc hội họa…Chẳng có nhạc sĩ nào nhân danh sự sáng tạo
dám viết lệch cảm xúc của thi sĩ ? Không ai lại soạn một khúc nhạc thật
buồn để mừng ngày vui hội ngộ của gia đình Thúy Kiều, và ngược lại không thể
viết những tiết tấu giai điệu của thể loại nhạc kích động, cuồng loạn, khi Thúy
Kiêu đang gởi mình vào chốn thiền tu ?
Những
ai cảm tác về truyện Kiều, chắc sẽ cảm nhận được nỗi cô đơn tư tưỏng của Nuyễn
Du khi gởi gấm tâm sự vào tác phẩm, tác giả đã than rằng:
«Bất
tri tam bách dư niên hậu,
Thiên
hạ hà nhân khấp Tố như »
:300
năm sau mới có người hiểu mình !. Qua sự thâm thúy của tác phẩm tư tưởng, đượm
đầy triết lý nhân sinh, người đọc hôm nay đã hiểu, và khám phá được cái lẽ đạo
trong Kiều. Ở một cõi nào đó , thi hào Nguyễn Du sẽ vui, khi biết ở thời đại
sau vẫn còn nhiều người ca ngợi, và tưởng nhớ đến ông. Tác phẩm Đoạn Trường Tân
Thanh vẫn là nguồn cảm hứng cho đời diễn thuyết, biên khảo, sáng tác ở các bộ
môn nghệ thuật , trong đó có giới nhạc sĩ vẽ lại chân dung truyện Kiều bằng âm
nhạc. Đó phải chăng là tấm lòng người thời nay nhớ và tri ân người xưa?
Đỗ Bình
No comments:
Post a Comment