TÌNH YÊU TRONG VĂN CHƯƠNG BÌNH DÂN (PHẠM THIÊN THƯ)

 

Tình Yêu Trong Văn Chương Bình Dân

 

Tự cổ chí kim, tình yêu luôn là đề tài muôn thưở của con người, cho dẫu sống trong thời đại nào, xã hội nào, giai cấp nào, trí thức hay ít học. Chế độ tư bản hay cộng sản, vô thần thì tình yêu cũng luôn hiện hữu, chỉ khác cách thể hiện . . . Thế nên ta có thể dễ dàng tìm ra trong kho tàng văn chương bình dân Việt Nam rất nhiều câu, thậm chí cả những bài ca dao khá dài diễn tả tình cảm của đôi lứa yêu nhau, từ khi hai người mới biết hay đã thành vợ thành chồng, và cả những nỗi nhớ nhung khi vừa mới “phải lòng” nhau, khiến cho người nhớ nhung đó cũng thấy lạ cho chính mình như:

Lạ sao gió mát sau lưng
Lạ sao dạ nhớ người dưng thế này

Hay nỗi nhớ đã đi vào tâm khảm cô gái khiến nàng chẳng còn thiết tha với những gì quen thuộc hàng ngày như :

Nhớ ai ra ngẩn vào ngơ
Nhớ ai, ai nhớ bây giờ nhớ ai

Hay nỗi nhớ xót sa đến độ

Nhớ ai em những khóc thầm
Hai hàng nước mắt đầm đầm như mưa
Còn phía chàng trai thì thế nào nhỉ, có lẽ chàng cũng thắc mắc về người mình đang mong nhớ, nên phải dọ thử một câu:

Ta về mình nhớ ta chăng
Ta về ta nhớ hàm răng mình cười

Có khi nỗi nhớ nghe chừng cũng khá “nặng ký”nên chàng đã phải thốt nên lời như :

Nhớ ai như nhớ thuốc lào
Đã chôn điếu xuống lại đào điếu lên

Hay còn hơn thế nữa, như:

Nhớ ai bổi hổi, bồi hồi
Như đứng đống lửa, như ngồi đống than

Rồi khi đã yêu nhau, nhưng chắc là còn giấu diếm cha mẹ nên đành phải nói dối, khi được hỏi lý do tại sao lại mất chiếc áo của cha mẹ sắm cho mình

Yêu nhau cởi áo cho nhau
Về nhà mẹ hỏi qua cầu gió bay

Tình yêu cũng được thể hiện qua sự chăm sóc, luôn muốn dành phần hơn, phần tốt đẹp cho người mình yêu thương

Yêu nhau cau sáu bổ ba
Ghét nhau cau sáu bổ ra làm mười

Hoặc

Yêu ai yêu cả lối đi
Ghét ai ghét cả tông ti họ hàng

Đôi khi chàng trai bày tỏ ước muốn với người mình yêu bằng những hứa hẹn nếu nàng ưng thuận, ví dụ sẽ như mua cả gạch gốm Bát Tràng, chỉ để xây hồ chứa nước cho người mình yêu rửa chân mà thôi
(làng gốm Bát Tràng nổi tiếng về những sản phẩm của mình, và có lẽ chỉ những nhà khá giả thời đó mới dùng chén, bát bằng gốm, còn thì nhà nghèo chỉ dùng đồ bằng đất nung thường) Và dặn dò kỹ lưỡng rằng không được soi bóng mình dưới nước, để “rửa lông mày”, bởi nàng đẹp đến nỗi cá mãi ngắm nàng nên quên cá thở, phải chết

Trên trời có đám mây xanh
Ở giữa mây trắng, chung quanh mây vàng
Ứớc gì anh lấy được nàng
Để anh mua gạch Bát Tràng về xây
Xây dọc rồi lại xây ngang
Xây hồ bán nguyệt cho nàng rửa chân
Có rửa thì rửa chân tay
Chớ rửa lông mày chết cá ao anh

Hay gián tiếp tỏ tình, và cho người con gái biết mình hãy còn độc thân, và hứa hẹn sẽ lo cho việc cưới xin như thế nào

Hôm qua tát nước đầu đình
Bỏ quên chiếc áo trên cành hoa sen
Em được thì cho anh xin
Hay là em để làm tin trong nhà
Áo anh sứt chỉ đường tà
Vợ anh chưa có mẹ già chưa khâu
Áo anh sứt chỉ đã lâu
Mai mượn cô ấy về khâu cho cùng
Khâu rồi anh sẽ trả công
Ít nữa lấy chồng anh sẽ giúp cho
Giúp em một thúng xôi vò
Một con lợn béo, một vò rượu tăm
Giúp em đôi chiếu em nằm
Đôi chăn em đắp, đôi chằm em đeo
Giúp em quan tám tiền cheo
Quan năm tiền cưới lại đèo buồng cau

Hoặc tỏ tình với người yêu bằng những câu như

Hôm qua anh đến chơi nhà
Thấy mẹ nằm võng, thấy cha nằm giường
Thấy em nằm đất anh thương
Anh về mua chiếu mua giường cho em

Như một cách tỏ tình muốn nên duyên giai ngẫu với nàng, chứ làm gì có cha mẹ nào lại để con cái nằm đất còn mình lại nệm ấm chăn êm bao giờ. Hoặc lại một cách tỏ tình bằng những câu thơ trong “ bài Ca Sao” để nói đến tình yêu của mình đối với nàng sâu đậm như thế nào, thương từ khi cha mẹ nàng mới thành đôi lứa, nghĩa là ngay từ khi nàng còn tron hư vô của đất trời, duyên đã tiền định cho ta yêu nàng rồi, và vẫn mãi yêu cho dù “ Thương em chỉ có trời khuya nhìn về”

Sao tua chín cái nằm kề
Thương em từ thuở mẹ về với cha
Sao vua năm cái nằm xa
Thương em từ thưở người ra người vào
Sao khuê dăm cái nằm dài
Thương em từ thuở tình ngoài nghĩa trong
Sao măng năm cái nằm ngang
Thương em từ thuở mẹ mang đầy lòng
Sao đôi hai cái nằm chồng
Thương em từ thuở mẹ bồng mát tay
Sao hoa ba cái nằm xoay
Thương em từ thưở được vay nụ cười
Sao băng ngã xuống gầm trời
Thương em từ thuở mẹ ngồi nghĩ xa
Sao hôm le lói đầu hè
Thương em từ thuở em về với ai
Sao mai le lói ngọn cây
Thương em từ thuở về xây tình người
Sao vân xa tít đầu trời
Sao quanh cao ngất ngoài khơi
Sao vân muôn cái mịt mùng
Thương em từ thuở nghìn trùng cách chia
Sao quanh theo gót người đi
Thương em chỉ có trời khuya nhìn về

Thế nhưng tình yêu không phải lúc nào cũng được đáp trả theo kiểu “ Tình Yêu đáp trả Tình Yêu”, đôi khi cũng gặp phải những cô gái đáo để, đưa ra những việc thách cưới khó khăn như :

Em là con gái nhà giàu
Cha mẹ thách cưới ra mầu xinh sao
Cưới em trăm tấm gấm đào
Một trăm hòn ngọc
Hai mươi tám ông sao trên trời
Gan ruồi mỡ muỗi cho tươi
Lại thêm chín chục con dơi góa chồng

Thách cưới kiểu “ Trời ơi, Đất hỡi ”như vậy, nhưng vẫn sợ người ta thấy mình kiêu kỳ sẽ bỏ đi tìm mối khác, nên vớt vát bằng câu hứa hẹn:

Anh về sắm nhiễu Nghi Đình
May chăn cho ấm đôi mình đắp chung

Hay như trong bài Nụ tầm Xuân, nói lên sự tiếc nuối của người con trai khi biết người mình thương đã có chồng và lời đối đáp lại của người con gái đã có gia đình

Trèo lên cây bưởi hái hoa
Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân
Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc
Em đi lấy chồng anh tiếc lắm thay
Và lời đáp lại của cô gái:
Ba đồng một mớ trầu cay
Sao anh không hỏi những ngày còn không
Bây giờ em đã có chồng
Như chim vào lồng như cá cắn câu
Cá cắn câu biết đâu mà gỡ
Chim vào lồng biết thuở nào ra

Và không chỉ phía chàng trai mới là người luôn tỏ tình, thật ra các “Cụ Bà” ngày xưa cũng đâu có kém cạnh gì trong cách bày tỏ cho “ Đối Phương” biết được nỗi lòng của mình như :

Người về em chẳng cho về
Tay níu lấy áo , tay đề câu thơ

Hay :

Chẳng tham ruộng cả ao liền
Chỉ tham cái bút, cái nghiên anh Đồ

Hoặc nói trại cái ước muốn của mình

Chẳng tham ruộng cả, ao liền
Chỉ thương cái nết mẹ cha anh hiền

Rồi có những chàng trai phải tha phương, đến miền đất lạ, lời tỏ tình nghe cũng rất đỗi dễ thương như:

Tới đây lạ xứ quen người
Trăm bề nhũn nhặn, đừng cươi tôi nghe
Vì bằng tình bén duyên thề
Thì xin kết bạn đền ghì Trúc Mai

Cô gái cũng cảm thương người trai xứ lạ nên đã đáp lại

Rồng chầu xứ Huế, ngựa tế Đồng Nai
Nước sông trong sao chảy lộn sông ngoài
Thương người xa xứ lạc loài tới đây
Tới đây thời ở lại đây
Bao giờ bén rễ xanh cây hãy về

Và khi đã “xanh cây, bén rễ ” thì còn về đâu được nữa, tuy nhiên cũng có những trường hợp chàng trai thuộc loại “Phong Lưu” khiến cho cô gái phải than:

Chàng ơi phụ thiếp làm chi
Thiếp như cơm nguội dành khi đói lòng

Và khi đã yêu thì nàng cũng : “Một liều, ba bảy cũng liều”:

Đi đâu cho thiếp theo cùng
Đói no thiếp chịu lạnh lùng thiếp cam
Ví dầu tình có dở dang
Thì cho thiếp gọi đò ngang thiếp về

Và ngay cả khi vì một lý do nào đó hai người không thể sống chung, nàng vẫn tha thiết nói với chàng:

Một mai thiếp có xa chàng
Đôi bông thiếp trả, đôi vàng thiếp xin

Khi nói câu này, không phải là cô gái kia tham của, nhưng đôi bông là quà cưới của cha mẹ chồng, nên nàng trả lại, còn đôi vàng là của cải hai vợ chồng làm lụng mà có được, nên nàng xin giữ lại để nhớ đến tình nghĩa vợ chồng, cũng là một cách gián tiếp nói cho chồng biết là cha mẹ chồng khắt khe nàng không ở được, còn tình yêu thương dành cho chồng thì vẫn còn nguyên, ý của nàng là muốn chồng xin cha mẹ ra ở riêng

Có những cặp vợ chồng lấy nhau từ khi còn rất nhỏ, theo ngày xưa : “Nữ thập tam, nam thập lục”, nên

Quả cau nho nhỏ cái vỏ vân vân
Nay anh học gần, mai anh học xa
Lấy nàng từ thuở mười ba
Đến nay mưới tám thiếp đà năm con
Ra đường thiếp hãy còn son
Về nhà thiếp đã năm con cùng chàng

Ngoài chuyện yêu thương và nhung nhớ, tình yêu cũng thường có những cung bậc khác nhau, và thật ra, nếu tình yêu lúc nào cũng theo kiểu : “ Thuận chèo, mát mái” thì đôi lúc cũng thấy nhàm chán, thế nên đôi lúc cũng cần phải có những ghen tuông, giận hờn đôi chút cho thêm thi vị, miễn là sự giận hờn hay ghen tuông đó đừng đi quá đà, cũng đừng quá tự ái, hay tự cao làm mất đi hạnh phúc của mình, đừng có kiểu “ Già néo, đứt dây” để rồi sau đó khi mất đi rồi lại ngồi đó hối tiếc trong muộn màng . Thấy nàng bị bịnh ( có lẽ vì giận thì đúng hơn), nên chàng mới bày tỏ :

Anh thấy em tương tư bịnh chắc
Anh chạy lại ông thầy thuốc bắc
Hốt thang thuốc về sắc
Tay run run anh vuốt ngực chung tình
“Chung tình ơi, chén thuốc kia nóng còn có khi nguội
Huống hồ chi hai đứa mình giận nhau

Chàng trai thiệt thà, đôi khi cũng gặp phải cô nàng quá quắt, chọc cho người ta giận rồi nói :

Em thấy anh tương tư bịnh chắc
Em rước ông thầy thuốc bắc
Hốt thang thuốc về sắc
Bỏ thêm một lát gừng sống
Một đống gừng lùi
Một nùi chuối hột
Một hộp đơn qui
Một ki trái táo
Năm sáu chục trái cà na
Thần sa một lượng
Khoai sượng một chục
Măng cụt một trăm
Rau răm một đám, cám một bao
Con gái rao rao mười hai đứa
Sứa lửa vài trăm
Huỳnh liên, huỳnh bá, huỳnh cầm
Uống ba thang mà anh không mạnh
Em đào hầm em chôn luôn

Rồi có cả những chàng trai lỡ yêu một cô nàng nào đó, mà lỡ duyên không thành, do cô nàng không thủy chung, hay vì lý do chủ quan nào đó nên đã phải buông ra lời than :

Tưởng giếng sâu anh nối sợi dây dài
Ai ngờ giếng cạn anh tiếc hoài sợi dây

Nhưng cũng có những chàng trai, tự chế diễu để nỗi đau trở nên nhẹ nhàng, thậm chí thành chuyện cười nhạo :

Tưởng giếng sâu anh nối sợi dây cụt
Ai ngờ giếng cạn nên nó hụt sợi dây
Nếu qua đây không lấy đặng cô Tư mày
Qua chèo ghe ra biển . . .
Đợi nước lớn đầy . . . Qua chèo vô

Ngoài ra, tình yêu cũng lắm chuyện éo le đau lòng, khi lỡ thương một người nào đó, nhưng sau đó mới biết mình là kẻ thứ ba, người đứng bên lề cuộc đời của người mình yêu, nhất là đối với phụ nữ, nếu không muốn bị rắc rối, không muốn bị mang tiếng xấu, thì đành than trách một mình :

Rau răm đất cứng, dễ bứng khó trồng
Dầu thương cho mấy cũng chồng người ta

Hay

Rau răm ngắt ngọn lại trồng
Em thương anh lắm sợ lòng chị ghen

Tuy nhiên cũng có người vì quá yêu nên đành

Thương anh em cũng đánh liều
Đành như con trẻ chơi diều đứt dây

Tuy nhiên, yếu tố quan trọng và có thể làm cho tình yêu trở nên bất tử vẫn là Lòng Thủy chung trong tình yêu . . . Có những mối tình khiến người nghe không khỏi bùi ngùi rơi lệ vì sự thủy chung son sắt, như chuyện nàng Tô Thị chờ chồng đến hóa đá, những mối tình như:

Đá mòn nhưng dạ chẳng mòn
Tào khê nước chảy hãy còn trơ trơ

Và cả những mối tình đợi chờ trong vô vọng, bởi người ra đi chẳng để lại một lời, nhưng người ở lại vẫn luôn ôm trong lòng một nỗi nhớ nhung không bao giờ phai nhạt, cho dẫu hoàn cảnh cuộc sống có trôi nổi, đẩy đưa thế nào, trong tim người con gái ấy vẫn chỉ một bóng hình:

Sông dài cá lội biệt tăm
Phải duyên trời định, bao năm cũng chờ

Thực ra, tình yêu trong văn chương bình dân Việt Nam chúng ta vô cùng phong phú, chỉ nói chung chung, chưa kể đến những câu ca dao theo từng địa phương, từng vùng miền khác nhau, có thể nói tình yêu trong ca dao Việt Nam là một kho tàng, mà ở đó có vô vàn loại trang sức được làm bằng nhiều viên đá quý, hay bằng vàng, bạc, được chạm trổ tinh vi-

Nhân dịp Valentine sắp đến, xin góp nhặt đôi chút trong kho tàng bất tận đó, để tặng các bạn nhàn lãm trong những ngày Xuân

Phạm Thiên Thu